ЖАЛХАНЗ ХУТАГТ ДАМДИНБАЗАР (1874-1923)

Жалханз хутагт Ц.Дамдинбазар нь 15-р жарны хөх модон эр нохой жилийн буюу 1874 оны оны зуны эхэн сарын 29-нд Засагт хан аймгийн хотгойд гүн Загдсамбар Нөмрөг уулын хошуу одоогийн Завхан аймгийн Нөмрөг сумын Дархан-Уул багийн нутаг Алтанбулаг гэдэг газар ард Цэдэнсодномын хүү болон төржээ.

Дамдинбазар хүү эцэг Цэдэнсодном, эх Содномын хайр ивээл дор 3 насны сүүдэр зооглох жил буюу 1877 оны зуны эхэн сард манжийн хаан дээрхийн гэгээнтэнээс Жалханз хутагтын 8-р дүр мөн хэмээн алтан савханд нэр шингэж зарлиг ирсэн аваас одоогийн Хөвсгөл аймгийн Бүрэнхаан сумын нутагт оршиж байсан Равданчойнхорлин хийдэд хутагтын сэнтийд залсан байна.

Дамдинбазар нь төрөлхийн цовоо, сэргэлэн, ой сайтай байсан тул хэл бичиг, тоо зурхайн ухаан, бурхан шашин хийгээд урлаг, гүн ухаан, гадаад хэл, ёс заншил, уламжлалт арга ухааныг онцгой эзэмшиж 1890 оноос хүрээний мэргэдтэй ном хаялцаж улмаар Богд гэгээний анхаарлыг татах болжээ.

1892 онд Жалханз хутагт Дамдинбазарыг их хүрээнд дуудан ирүүлж Богд Жавзандамба өөрийн шадар хамбаар ажиллуулж гадаад дотоодын болон шашин төрийн бүх хэргийг эрхлүүлсэн байдаг. Энэ үед түүнд “Хамба номын хаан” цолыг магтаалын хамт хайрласан байна. Мөн энэ үеэр манжийн хаанаас Жалханз хутагт Дамдинбазарын нэр хүндийг ашиглаж баруун хязгаарын олон ястны сүсэг бишрэлийг нэгтгэх зорилгоор Ховдын Шар сумын тэргүүнээр суулгах зарлиг буулгаж гэгээнтэнд Түшмэл сайд хэмээх 2 үсгийн цол олгосон байна. Жалханз хутагт Дамдинбазар Богдын лүндэнгээр 1911 онд Бээжинд очиж манжийн хаанд ар Монголын олон түмний санаа сэтгэлийг тайлбарлаж шинэ Засгийн бодлогыг эсэргүүцэж буйг ойлгуулан Богд хаант улсыг хэвээр нь байлгах санал тавин хаант төрийг хүлээн зөвшөөрүүлсэн гэгээнтний оюун ухаанд биширнэм.

Түүнийг 1912 онд Богд хаанаас баруун хязгаарыг илбэн тохинуулах сайдаар томилж, манжийн амбан олон цэргийг эх орноосоо хөөн гаргах Ховд хотыг чөлөөлөх, Тагна, Урианхай, Алтайн чанад дахь нутгийн эрх баригчидтай холбоо тогтоох ажлыг онцгой зохион байгуулсан юм.

Жалханз хутаг Дамдинбазарын 1919 онд Бээжинд очиж хятадын удирдлагатай хийсэн хэлэлцээр нь хоёр ард түмний найрамдал, тэр үеийн цэргийн дарангуйллыг намжаасан онцгой үйл явдал болсон юм.

Жалханз хутагт Дамдинбазар нь 1921 оны үндэсний ардчилсан хувьсгал ялахад тэр үеийн лам ноёдоос хамгийн идэвхтэй дэмжигч байж аливаа нэг асуудалд цаг үе, орчин, орон зайг нь мэдэрч хамтран зүтгэгч нараа туйлаас хүндэтгэж, яриа хэлцлийг эрхэм болгодог улс төрч нийгмийн зүтгэлтэн байсан тул 1922 онд Монгол Улсын Ерөнхий Сайдаар томилогдсон байна.

10-р жарны гал нохой жил буюу 1526 онд Төвдийн номын их багш Богд Зонховын анх ширээнд сууснаас хойш 25 дахь ширээтэн болж залагдсан номын мэргэн багш Жалханз хутагт Болжиржамцаас хойш Жалханз хутагтын 8 дүрийг Монголд залсан нь Очирваанийн орон хөх тэнгэрийн хийморьтой монгол түмний сүлд бурханы хувилгаан билээ. Жалханз хутагт Ц. Дамдинбазар нь 1923-06-23 нд дүрс биенийхээ зохионгуйг хурааж жанч халжээ.