Тоньюукукын гэрэлт хөшөөний бичээс, цогцолбор дурсгал

Түрэгийн гурван хааны зөвлөх байсан мэргэн сайд Тоньюкукт зориулан босгосон тахилын онгон бүхий дурсгал Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт Налайх хотоос зүүн тийш 15 км, Ар Жанчивлангийн сувиллаас баруун тийш 4 км зайд оршино.

1957 онд доктор Н.Сэр-Оджав Тоньюкукын бунхант булшийг өмнөх судалгаануудаас арай илүү өргөн хүрээтэй малтан шинжилжээ. Судалгааны үр дүнд битүү тоосгон шалтай, вааран дээвэртэй, нэг эгнээ өрсөн хөх тоосгон хана бүхий барилгын нуранги илэрчээ. Ханыг хар улаан, цагаан шаргал гэх мэт хурц өнгөөр будаж, барилгын баганан дээр өтгөн хөмсөгтэй, том алаг нүдтэй, хурц соёотой, сартгар хамартай хүний нүүрийг дүрсэлсэн байжээ. Дэрэвгэр амсартай, хавтгай ёроолтой цар маягтай ваар сав олон олдсоноос гадна гэрэлт хөшөөний орчимд дээл өмссөн, ур хийц нь харилцан адилгүй 9 ширхэг саарал боржин хүн чулуу байжээ. Цогцолбор дурсгалын өмнөөс зүүн зүгт цувуулан 1300 метр зайд 400 орчим цагаан чулуу (зэл чулуу, балбал чулуу гэх мэтээр нэрлэдэг) байрлуулсан байсан бөгөөд тэдгээрийн зарим нь газар дээр ил харагддаг.

Эртний түрэгүүд нас барагсдаа чандарлан оршуулахын зэрэгцээ тэдний сүнсийг амаржуулах зорилгоор тахилгын зан үйл үйлдэж, дараа нь эргэж байхаар тахилын онгоныг тусад нь байгуулдаг байжээ. Онгон нь нас барсан хүний язгуур гарал, зэрэг дэвээс нь шалтгаалан их, бага янз бүр байхаас гадна бүтэц, ур хийцийн хувьд өөр хоорондоо ялгаатай юм. Ерөнхий зохион байгуулалтын хувьд босоо чулуун хашлагатай дөрвөлжин булшийг байгуулж, түүний өмнө хүн чулуу байрлуулж, ойролцоох уулын бэл хүртэл олон чулууг босгосон байдаг. Ийнхүү чулуу босгодог учир нь уг хүнийг оршуулах болон тахиж тайх ёслолд оролцсон хүмүүс өөрийгөө төлөөлүүлж босгосон тэмдэг гэж үздэг.

Бунхант цогцолборт мэргэн Тоньюкук амьд сэрүүн ахуйдаа босгуулсан хоёр гэрэлт хөшөө бий. Нэгдүгээр хөшөө нь 170 см өндөр, 37 мөр бичээстэй, хоёрдугаар хөшөө нь 160 см өндөр, 25 мөр бичээстэй байдаг. Эл хөшөөдийн бичээсэнд Түрэг улс нь нанхиадын эрхэнд байсан учир өөрийн хаантай болох цагийг үзээсэй хэмээн санаж явсан тухайгаа дурджээ. Мөн тэдний эргэн тойронд дайснууд нь махчин шувуу мэт эргэлдэж, өмнөдөд нанхиад, дорнодод Хятан, умард зүгт Окуз нарын олон дайсантай байгаад өрнө талдаа Киргиз, Тардуш, Согд болон бусад улстай хийсэн аян дайны тухай тодорхой дурджээ.

Тэрбээр, “...зөөлнийг нугалахад, нимгэнийг урахад хялбар. Улс аймаг буурай байхад эзлэхэд хялбар, харин хүчирхэг бол эзлэхүйеэ бэрх. Эзлэн авъя гэвэл баатар зориг хэрэгтэй...” хэмээн сургажээ. Төгсгөлд нь Түрэгийн сүүлчийн гурван хаад болох Элтэрэс, Капкан, Билгэ нарт хамаг чадлаараа хүчин зүтгэсний үрээр улс нь улс шиг болж, төр нь төр шиг болсныг тэмдэглэжээ.

Мэргэн Тоньюкук (646-732) Ашина овгийн гаралтай хүн байсан бөгөөд Ашина овог нь тэр үеийн Түрэгийн хамгийн том хүчирхэг ноёд төрөн гардаг овог байжээ. Мэргэн Тоньюкук төрийн хэрэгт холбогдож шоронд хоригдож байгаад Кутулукийн бослогын үеэр суллагдан Кутулукийг Элтэрэс цолтойгоор хаан болоход зөвлөх сайд нь болжээ. 693 онд Элтэрэс хаан нас барж, түүний хүү Можо нь хаан ширээг залгамжлан улс төрийн шинэтгэл хийн хуучин язгууртан нарыг төрийн албанаас шахан гаргахад Тоньюкук хамт зайлуулагджээ. Тэдгээр хуучин сурвалжтан нарыг Тоньюкук удирдан нууц хуйвалдаан зохион байгуулж Можог хаан ширээнээс унаган хунтайж Могиляныг Билгэ цолтойгоор хаан суухад хүчин зүтгэсэн ажээ. Мэргэн Тоньюкук 86 насандаа 732 онд нас баржээ.

Хөшөөний бичээсийн агуулга, мөн түрэг судлалын ном зохиолоос үзвэл эртний түрэгийн гурван хаанд зөвлөхийн үүрэгтэй байсан, цэцэн Тоньюкук гэгч цолд өргөмжлөгдсөн хүн, тэр үеийнхээ нийгэм түүхийн байдлыг өөрийн намтартайгаа холбогдуулан, өөрийнхөө үзэл бодлын үүднээс өгүүлсэн агуулгатай энэ бичээсийг анх Е.Н.Клеменц гэдэг эрдэмтэн 1897 онд олж шинжлэх ухааны эргэлтэд оруулжээ. Үүний дараа жил буюу 1898 онд Оросын ШУА-ийн ажилтан В.В.Радлов монгол оронд судалгааны ажлаар явахдаа уг хөшөөний хэв, түүний фото зургийг авч мөн уг хөшөөний бичгийг орчуулсан анхныхаа хувилбарын хамтаар нийтлүүлсэн байна. Тэр цагаас хойш Г.И.Рамстедт (1909), Б.Я.Владимирцов (1925), П.Аалто (1957), Е.И.Убрятова, В.М.Наделяев (1960) нар газар дээр нь биечлэн очиж хөшөөний бичээсийг нарийвчлан судлах үйлст нэрээ оруулсан байна.

Эдгээр нөхдийн бүрдүүлсэн эх хэрэглэгдэхүүн дээр тулгуурлан Е.С.Малов, Г.Айдаров зэрэг эрдэмтэд уул бичээсийн орчуулгыг дахин нягтлан үзсэний гадна, уул бичээсийг эртний түрэгүүдийн түүх, хэлийг судлах явцдаа олон эрдэмтэд анхаарч өөрийн бүтээлдээ оруулсан байна.

Дэлхийд хосгүйд тооцогдох уг гэрэлт хөшеөний бичээсийг монгол уншигчиддаа танилцуулах талаар манай эрдэмтэд ч бас багагүй анхаарал тавьсаар иржээ. Тухайлбал, 1934 онд Улаанбаатар хотноо хэвлэгдсэн түүхч Амарын “Монголын товч түүх” номд уг хөшөөний бичээсийг орос хэлээр орчуулсан эхээс нь утгачилан буулгасан бол бүр хожим манай улсын нэрт түрэгч эрдэмтэн Б.Базылхан уг эхийг баримтлан бас монголчилсон юм.

Мэргэжлийнхээ хүмүүсийн дунд хөшөө босгогчийнхоо нэрээр “Цэцэн Тоньюкук”-ийн бичээс гэж нэрлэгдсэн уг хөшөө Улаанбаатар хотоос зүүн урагш 66 км, Налайхаас зүүн тийш 20 км орчим зайтай, одоогийн Төв аймгийн Баян сумын нутаг Баянзүрх гэдэг уулын баруун хойд талд оршдог. Уг бичээсийг хоёр чулууны нийт найман талд жаран хоёр мөр болгон бичсэн бөгеөд нэгдүгээр чулууны өндөр нь 1 м 70 см, үүнд нэгээс гучин долдугаар мөрийг, хоёрдугаар чулууны өндөр 1 м 60 см, үүнд гучин наймаас жаран хоёрдугаар мөрийг бичсэн байна.

Судлаачид хөшөөний бичигт гол байртай өгүүлэгдэх Тоньюкук гэдэг өргөмж нэрийн утга, бүтцийг ихэд сонирхон, үзсээр ирэв. Гэвч одоо болтол уг үгийн утга, бүтэц, мөн юуны учир ийм нэрд тухайн хүн өргөмжлөгдсөн талаар нэгдмэл саналтай болж чадаагүй байна. Эдгээр саналуудаас уг нэрийг түүхэн бүтээвэрзүйн тонюк-ук гэсэн бүтэцтэй, үүний тонюк буюу бидний галигаар, tonuk гэдэг нь орчин цагийн тува хэлний “туурай”, ук нь түрэг хэл аялгуунуудад түгээмэл тохиолддог, тува хэлэнд ок “сум” гэсэн хэлбэртэй байгаа үгтэй холбоотой, иймээс тоньюкук гэдэг нь “туурай сум буюу суман туурай” гэсэн үг гэж үздэг саналыг нэлээд углуургатай гэдэг байна. Мөн зарим судлаачид уг үгийн бүтцийг тон-йкук (йук-ук) гэж үзэн, үүний эхний бүтээврийг нь эртний болон орчин цагийн түрэг хэл, аялгуунуудад тон (тун), дун хэлбэрээр олонтоо тохиолддог “анхны, ууган” гэсэн утгатай үгтэй, хоёр дахь бүтээврийг нь йок-/йук/ “хадгалах, хамгаалах” гэсэн үгэнд үйл үгээс нэр үг бүтээх -к дагавар залгасан гэж үзэн тоньюкук гэдэг нь “анхны хадгалагч” гэсэн шүү утгатай гэж бас тайлбарлаж байна.

Харин уг нэрд өргөмжлөгдсөн, энэ хүн VIII зууны эхэн үед амьдарч байсан, Ашина овгийн хүн, түрүү болон хожуу үеийн түрэг улсын түүхэн олон үйл явдалтай энэ хүн холбогддог талаар судлаачид маргадаггүй, санал нэгтэй байдаг байна. Тухайлбал, “… Тоньюкук түрэг улс Хятадын эрхшээлд байхад хэрэг алдаж шоронд хоригдож-байгаад Кутулугийн бослогын үеэр суллагдан гарч, …VI зууны 80-аад оны үесээр Түрэгүүд Тан улсын эсрэг хүчтэй бослогыг зохион явуулжээ. Бослогыг түрэгийн язгууртны нөлөө бүхий төлөөлөгч Кутулуг, түүний зөвлөх сайд Тоньюкук нар толгойлж байсан” гэж Монгол улсын түүхэнд тэмдэглэжээ. (үз. БНМАУ-ын түүх. III боть. х.123).

Уг гэрэлт хөшөөний тавин наймдугаар мөрт “Түрк Билгэ каган иленге битидим. Бен билге Тоньюкук” гэсэн өгүүлбэр бий бөгөөд үүнийг нь орчин цагийн монгол хэлээр орчуулбал “(хөшөөний бичээсийг) цэцэн Тоньюкук би (тушаан) түрэг Билгэ хааны ард түмэнд (зориулан) бичүүлэв” гэсэн утгатай болж байна. Цэргийн нэрт жанжин, хунтайж Күлтегинийг нас нөхөцсөний дараа түүний онгоныг босгуулах үест гэрэлт хөшөөг нь босгосон бөгөөд бага бичээсийн төгсгөлд “Бо битиг битигме атысы йоллыг тигин” гэж байдаг нь “энэ бичгийг бичигч нь (Күли-тегиний) ач Йоллыг-тегин” гэсэн утга юм. Үүнтэй харьцуулан үзвэл Тоньюкук амьд сэрүүн ахуйдаа өөрөө (зарлигдан) хөшөөнийхөө бичээсийг бич(үүл)сэн гэдэг нь хөшөөнд өгүүлэгдэх эхээс тодорхой, үүнийг ч олонх түрэг судлаачид хүлээн зөвшөөрдөг. Тан улсын дарлал мөлжлөгийн эсрэг тэмцэн, хожуу түргийн хаант улсыг байгуулах үйлст хувь нэмрээ оруулж, түрэгийн гурван хааны (Капаган, Элтериш, Могилян /Билгэ/) мэргэн зөвлөх чухам юун тухай өгүүлж, боржин чулуунд түүнээ сийрүүлэн хойч үеийнхэндээ үлдээсэн учир нь үнэхээр сонирхолтой байна бус уу?

Иймээс хөшөөний бичигт өгүүлэгдсэн зүйлийг агуулгын талаас нь хэд хэдэн хэсэгт хуваан мэргэн Тоньюкукын айлдвартай товч танилцсу.

1. Хөшөөний эхний мөрт мэргэн зөвлөх Тоньюукук өөрөө Табгач улсад хүмүүжсэн учраа тэр цагг Түрэг түмэн Табгач улсын хараат байсан учраар тайлбарлан бичсэн байна. Үүнийг бусад бичээсүүдийн эхлэлтэй харьцуулан үзэхэд нэлээд онцгой юм. Тухайлбал, Күл-тегиний их бичээс нь “Дээр хөх тэнгэр, доор бараан дэлхий үүдсний учир энэ хоёрын завсар хүний хүү буй болсон ажгуу. Хүний хөвгүүдийг захиран миний өвөг эцэг Бумын хаан ширээнд суув” гэдэг ахул, бага бичээс нь “Тэнгэр гэмээн тэнгэрт өршөөгдсөн түрэгийн Билгэ (цэцэн) хаан би энэ цаг-(ийг эзэгнэн) хаан ширээнд суув” гэж эхэлж байна.

Үүнээс үзвэл энэ хоёр бичээс нь зөвхөн эзэн хааныг хаан суусан буюу, хүний хөвгүүдийг захирсан учраа сайрхан өгүүлсэн нь ил. Энд өгүүлж буй Тоньюукук бол өөрийн учрыг ингэж сайрхан өгүүлсэнгүй, харин өөреө Табгач улсад хүмүүжсэн, эсвэл төрсөн учираа өгүүлснээр хөшөөний бичээс эхэлж буй авч, энэ нь еөрийн намтраа ерийн нэг түүхчлэн өгүүлсэн хэрэг ч биш бололтой харин, бусад эгэл түрэг хүн (хара бодун)-ээс арай илүү талаа сайрхан өөрөөр хэлбэл эрх биш суурин иргэншилд хүмүүжснээ илүүд үзэн дурдсан хэрэг байж болох юм. Үүний тайлал ч сүүлд нэлээд тодорхой гарч байна.

2. 2-7 мөрт зүүн Түрэгийн хаант улс үүссэн тухай энэ улсын хаанаар Элтеришийг өргөмжилсөн тухай маш товч авч, бас нэлээд үнэмшилтэйгээр өгүүлж байна. Түрэг түмэн бие даасан улс болоогүй үүний тод гэрч нь хөшөөний бичээст өгүүлж буйгаар бол “захирсан хаангүй байх үедээ Табгач улсаас салан тусгаарлаж”, хаантай болсон боловч удалгүй хаан юугаа тэвчиж дахин Табгач улсад дагаар орсныг өгүүлж байна. Хаангүй байх үедээ табгачын харьяанаас тусгаарлаж чадсан атлаа хаантай болчихоод Табгач улсад дахин бүрэн дагаар орсон энэ харамсалтай, гашуун түүхийн учрыг харин уул хөшөөний бичигт тодорхой тайлбарлан өгүүлсэнгүй. Гэвч үүнтэй холбогдуулан эрэгцүүлэн үзвэл Күл-тегиний бичээст буй нэгэн өгүүлэмжийг эрхгүй эргэн бодоход хүргэж байна. Тэнд өгүүлэхдээ “…Түрэг хүмүүсийн хагас нь баруунаа (хойш ?) ..ч. Түни талд суурьшия гэхэд зарим муу хүн ийн сургаруун: -Хол сууваас Табгач иргэд муу эд өгнө, (тэдэнд) ойр сууваас сайн эд өгнө гэж байв. Билэггүй (мулгуу, ухвар мечид) хүмүүс Табгач улсад ойр очин Түрэгийн олон овог аймаг (улс) сөнөв…” гэжээ.

Эдүгээ ч аливаа улс тyсгaap оршин тогтноход дотооддоо элдэв будлиангүй, гадааддаа хөрш орнуудтайгаа эв найртай байх нь гол хүчин зүйл нь болдог гэж үздэг. Хөшөөний бичээст өгүүлснээр бол “Табгач улсаас хол суувал тэд муу эд өгнө, ойр суувал сайн эд өгнө” гэж билэггүй хүмүүс хутгаж үймүүлж, бас “…уран үг, зөөлен торгороо холын улсыг хууран ойртуулж муу занд сургадаг” табгачуудын башир аргаас болж дахин Табгач улсад эзлэгдсэн биз ээ! Энэ тухай хөшөөний бичээст тодорхой өгүүлээгүй авч “Дээд тэнгэр: -”Би та нарыг хаантай болгосон, Аяа, та нар хаан юугаа тэвчиж, Табгачид (дахин) бүрэн дагаар орсон тул (тэднийг үл таалан)-сөнөтүгэй гэв” гэж өгүүлсэн байна. Уг бичээсийг бичсэн (ер нь тухайн үед бараг хүн бүр) хүний ойлголтоор энэ нь ёсоор болж, түрэг түмэн үй олноор сөнөж, түрэг улсын хүчин чадал ихэд суларчээ. Аливаа зүйлийн мандан буурахад учир шалтгааныг гагцхүү тэнгэр бурхны таалал шийддэг гэж тайлбарладаг үед энэ нь бас аргагүй биз!

Хөшөөнд бичсэнээр бол “Түрэгшир түмний нутагт нэг ч овог аймаг бүтэн үлдсэнгүй”. Энэ нь харин гашуун үнэн биз ээ. Гэвч Табгач улсад дагаар орох үйлийг тэр үеийн бүх хүн хүлээн зөвшөөрч байсангүй нь дараах зүйлээс тод мэдэгдэж байна. Бусад хүмүүсийн адил Табгач улсад дагаар оролгүй, эзэнгүй хоцорсон нутгийн мод ой, шугуйд, чулуу уул хаданд нуугдаж үлдэгсэдийг хураан цуглуулж, цаашид яах тухай ярилцсан бололтой мэдээг их л тодорхой дурдсан байх юм.

Манай улсынтүүхэнд тэмдэглэсэнээр бол түрэгийн хаант улсын хоёрдогч сэргэн мандалын үе буюу хөх (зүүн) түрэгийн хаант улс үүсэн байгуулагдсан тухай түүхэн мэдээ, бусад орхон бичгийн дурсгалд ч бас өгуүлэгдсэн байдаг. Тухайлбал Күл-тегиний хөшөөнд “…эр цэргийн тоо долоон зуу болоход эцэг минь өөрийгөө хаан хэмээн үзэж …миний өвөг эцгийн адилаар төр улсаа засан тохинуулж эрэлхэг баатар болов…” гэсэн нь арай ерөнхийдүү өгүүлэмж юм. Гэвч энд дурдагдаж буй долоон зуун хүн гэдэг нь дээр өгүүлсэн эзэнгүй нутагт ой шугуй, хад чулуунд нуугдаж үлдсэн хүний тоо юм. Харин энэ тухай Тоньюукукын бичээст арай дэлгэрэнгүй өгүүлсэн байна. Тэнд өгүүлснээр бол “… (үлдэж хоцорсон) долоон зуун хүнийг хураан цугдуулсан хүн нь шад билээ” гэжээ. Шад гэдэг нь эртний түрэг улсын үед байсан цэрэг-засаг захиргааны ендөр албан тушаалтныг заасан үг юм. Иймээс Тоньюукук бол энэ хүнд цагт мэргэн ухаан сийлж цаашид төр улсаа төвхнүүлэхэд хувь нэмрээ оруулах тулхтай хүн гэж шад ухаарсан нь ойлгомжтой тул түүнд хандан “(өөртөө) зөвлөгтүн!” гэж хүсэмжилжээ. Энэ бүгдээс үзвэл хөшөөний бичээсийн эхэнд “… Мэргэн Тоньюкук би өөрөө Табгач улсад хүмүүжив” хэмээн онцлон дурдаж байсан нь ч бас утга учиргүй зүйл биш бололтой. Харин мэргэн Тоньюкук “(хэн нэгнийгээ) хаан болгоё” гэсэн бодолтой байсан, үүнийгээ ч шад (ө.х ирээдүйн хаан Элтериш)-д шууд хэлж байна.

Аливаа туурга тусгаар улс байхын үндсэн нөхцлүүдийн нэг нь хаан (эсвэл удирдагч)-тай байх явдал гэдгийг сайтар ухаарсан мэргэн Тоньюкук, харин шадыг хаан болгох талаар тийм ч тууштай байр суурь баримталж байсангүй. Энэ тухайгаа “туранхай бухтай, тарган бухтай (үхэр сүрэг) алсад бэлчиж байвал (тэр нь) тарган бух, (энэ нь) туранхай бух хэмээн (шууд) ялгаж чадахгүй”-тэй адилтган бодож байснаас үзэхэд тодорхой байна. Энэ зүйрлэлийг эрдэмтэд янз бүрээр тайлбарладаг боловч, хам сэдвээс нь үзвэл чухамдаа ирээдүйн хаан Элтеришт шууд холбогдож байгаа нь тодорхой юм. Гэвч хожим …тэнгэр түүнд (ө.х Тоньюкукт) ухаан соёрхсон учир түүнийг хаанд өргөмжлөөд төр улсаа төвхнүүлэн засахын тулд “… урд зүгт Табгачыг, емнөх (дорно) зүгт (орших) Киданыг, умар зүгт (орших) Огузыг даран сөнөөж…” (хөх) түрэгийн хаант улсыг (эмхлэн) байгуулсан тухай өгүүлж байв. Хэдийгээр гадаад талдаа ийнхүү довтлох дайсангүй болгосон мэт авч, тэд тийм ч амар тайван байж чадсангүй. “…Бидний дайсан эргэн тойронд (маань) махчин шувуу шиг, өөрсдөө бид сэг шиг байв” гэж тэмдэглэсэн нь энэ байдлаа улам тод дүрслэн хэлсэн үг юм.

3. 8-16 дугаар мөрт умар зүгт орших Огузыг даран сөнөесөн тухай өгүүлэмж гарч байна. Гадна талаас довтлох дайсан дарсан (хөх) түрэгүүд нэг хэсэгтээ чугай Кузын хар хум (элс)-д “…зээр идэж, туулай идэж…”, “…харьяат түмний хэвлий (үгч: ходоод) цатгалан (сэтгэл амар) амьдарч…” байтал Огуз аймгийнхнаас ирсэн нэгэн босуул (зарим нь туршуул ч гэж нэрийддэг) есөн Огуз аймгийнхан өөрийн хаантай болсон тухай мөн “Өтүкений орчмоор нүүдлэн яваа цөөвтөр түрэг аймгийнхны хаан нь баатарлаг, зевлөх нь цэцэн, тэр хоёр хүн амьд л байх юм бол Кидан, Табгач, Огуз биднийг сөнөөнө…” “Иймд гурвуул хамсарч тэднийг дайлсугай! Түрэг-шир аймгийнхны нутагт биднээс өөр эзэн (хэзээ ч) бүү зорчин яваг. Чадвал тэдний эздийг (бүр) хүйс тэмтэрцгээе” гэж үгсэж тэр бусадаймгийнхандаа элч илгээсэн тухай өгүүлжээ.

Ийм таагүй мэдээ авсан Тоньюукукын “…шөнө нойр нь хүрэхгүй, өдөр нь тайван сууж чадахгүй” болж “…(ямар нэгэн юмыг) ямар нэг нимгэн ахуйд нугалахад хялбар, нарийн ахуйд хугалахад хялбар байдагтай зүйрлэн бодож…” хаандаа туршуулын үгийг дамжуулжээ. Дээрх зүйрлэл бол чухамдаа эдгээр дайснаа хүчирхэгжээгүй байхад нь, хараахан нэгдэн нийлээгүй байхад нь даран сөнөөе гэсэн ёгт утгыг агуулсан үг гэдэг нь хэн хүнд төвөггүй ойлгогдох биз ээ! Хаан нь Тоньюкукын үгийг найрсагаар хүлээн авч, их цэргийг өөрийн дураар зохион байгуулж удирдан хөдөлгө! гэж хариу ирүүлжээ. Хэдийгээр дайсны цэргийн тоо зургаан мянга еөрсдөө болохоор хоёр мянга авч тэд огуз аймгийнхныг ялан дийлж чадсан байна. Үүнийгээ мөн л тэнгэрийн ивээл хайрын хүч хэмээн үзэж байгаагаа ч дурсан өгүүлэхээ мартсангүй.

4.17-р мөрийг өмнөх болон ар дахь зүйлтэй харьцуулан үзвэл тусад нь хэсэг бүлэг болгон үзэж болохоор байна. Энд цэцэн Тоньюкук түрэгийн хааныг болон түрэгийн түмнийг Өтүкений хөвчид (дагуулан ирж) суурьшив (суурьшуулав). Үүнийг сонсоод дөрвен зүг (найман зовхис)-ийн ард (тэдэнд дагаар орж) тэнд нүүдлэн ирсэн тухай дурдаж байна.

Өтүкений хөвч бол Табгач аймгийнхнаас нутгийн хувьд нэлээд алс зайдуу, бас нутагшин суухад аятай нутаг байсан бололтой. Иймээс ч энэ нутаг газар хөх түрэгийн хаант улсын түүхэнд их л онцгой түүхтэй газар нутаг юм. Энэ нь өмнө өгүүлснээс үзэхэд тодорхойн гадна бас бусад бичээс, тодруулбал Күл-тегиний бага бичээст дурдсан зүйл үүний давхар баталгаа болж байна. Тэнд “…Өтүкений газар сууж (Табгач улс руу) аян жингээ илгээж (алба гувчуураа авч) байвал, (аяа, түрэг хүн чамд) ямар ч зовлон үгүй. Өтүкений хөвчид байх аваас, улсаа менхөд захирч сууна чи” гэж сургамжлан захисан байдаг. Энэ санаагаа улам тод томруун болгохын үүднээс “…Аяа, түрэг түмэн (чи одоо) цатгалан… (иймээс чи) үнэндээ (гэхэд) өлсгөлөн (зовлон)-г мэдэхгүй … Тийм л байдаг учир түрэг аймгийнхныг нэгтгэн төвхнүүлэв” гэж дурдаж байна. Энэ газар бол Өтүкений хөвч юм.

Эртний орхон бичгийн дурсгалд олонтаа дурдагдаж буй энэ газар, Өтүкен гэдэг нэрийн талаар судлаачид ихэд анхаарлаа хандуулсан байдаг. Харамсалтай нь одоог хүртэл нэгдмэл саналд хүрч чадаагүй байна. Энэ газрыг “Орхон голоос баруун хойш орших уул / Бернштам А./” гэж тэмдэглэсэн байдлыг харгалзан, газар зүйн байршил, түүний нэрийн авианы төстэй байдлыг анхаарч үзвэл одоогийн Завхан аймгийн нутагт орших Отгонтэнгэр мөн гэж бодно. Энэ уулын нэр нь от “гал”, грн (кан) “хан” отгон ‘галын хан эзэн’ гэдэг үгээс бүтсэн биш харин, етүкен гэдэг үгийн гуйвсан дуудлага мөн биз ээ. 5. 18-19-р мөрт урьд газар хийсэн дайны тухай товч өгүүлж байна. Энд өгүүлснээс үзвэл Түрэг (овог) аймгийнхан (дахин) үүсэн тогтсоноос хойш, түрэг хаан сууснаас нааш Шантун хотод хүртэл довтолсонгүй, Талуй (Далай) мөрөн хүртэл цэрэглээгүй байв. Мэргэн Тоньюукук энэ тухай хаандаа ечин (тэр зүгт) дайлаар морджээ. Тэнд манай цэрэг довтлон хүрч тэр газрын хорин гурван хотыг сүйрүүлэв. Тэд, усун бумтатугийн тэр нутагт үлдэж амьдрах хүсэлтэй байсан боловч, Табгач, Он ок, Киргизийн хаад тэдний гол дайсан байсан учир арга буюу гэдрэг буцсан ажээ.

6.20-28 мөрт Киргиз аймгийнхан руу хийсэн аян дайны талаар өгүүлж байна. Энд өгүүлж буйгаас үзвэл Киргизэд хүрэхэд Көгмен хөвчийг давах нь тун бэрхшээлтэй, Аз нутгийн нэгэн эрийг замчнаар олсон боловч, тэр зам буруу зааж яггүй бэрхшээл учруулж байсан ч “…өдөржин, шөнөжин довтолгон байж Киргизүүдийг унтаж байхад нь дайран хааныг нь алан сөнөөж…, үлдсэн Киргиз аймгийнхан хаанд ирж сөгдөн мөрген дагаар орсон байна. (Ийнхүү) Киргизүүдийг буулган авч, Кегмений хөвчийг нөгөө талаар нь тойрон буцаж ирсэн тухай өгүүлж байна.

7. 29-43 мөрт Түргэштэй хийсэн дайн Он окийнхон дагаар орсон тухай өгүүлж байна. Киргизтэй хийсэн дайнаас буцаж ирсний дараа төдий л удалгүй, түргэшийн хаанаас нэгэн босуул ирж “…Түргэшийн хаан дайлаар нааш айсуй, Он окийнхон чтэднээс хоцролгүй бас дайлаар мордох гэнэ. Тэдний дотор Табгач цэргүүд ч байгаа” гэж хэл дуулгав. Бас, тэд үгсэн Ярашийн талд нэгдэхээр тохиролцсон гэдгийг хэлэв. Тэдний бүх цэргийнх нь тоо арван мянга хүрснийг сонсоод Түрэгийн зарим ноёд “цэвэр ичингүйрэл сайн” гэж үзэж байсан авч, мэргэн Тоньюукук тэднийг зоригжуулсан учир дайсны цэрэг талын түймэр мэт довтолж байсан ч, ариун тэнгэрийн өршөөлөөр тэдний хааныг нь олзолж, ябгу шад нарыг нь сенеөж чадсны гадна, ойролцоогоор тавиад цэргийг нь ч баривчлан авсан байна. Үүний дүнд Он окийн харьяат түмэн”… дагаар орсон” тухай өгүүлж байна.

8. 44-48-р мөрт Дундад Ази руу хийсэн аян дайны тухай өгүүлж байна. Түргэштэй хийсэн аян дайны үед Он ок аймгийнхан хэдийгээр дагаар орсон авч, тус аймгийн цеөвтөр хүмүүс зугтсан учир тэднийг нэхэн дарахаар мордсон цэргийнхэн Йенчү (сувдан) гол, Тенисийн хүүгийн нутаглаж байгаа Бенчлек уул, Төмөр хаалга хүртэл (тэднийг хөөхөөр) цэрэглэн довтолсон байна. Тэр үест Сук тэргүүтэй Согд аймгийнхан бас бүгд дагаараа орж (тэдний хүмүүсээс) шижир алт, цалин цагаан мөнгө, эмс охид, ганц бөхт тэмээ, үнэт эд (зэрэг)-ийг ихээр татвар болгон аван буцсан тухай егүүлж байна. Үүгээр Тоньюукукын оролцоотой хийсэн аян дайн үндсэндээ эцэс болсон байна. Гэвч 49-р мөрт өгүүлсэн зүйлээс үзвэл Элтериш хаан, мен түүний мэргэн зөвлөх Тоньюукук нйрын хийсэн аян дайн ердөе энэ биш, билиг оюун төгөлдөр баатарлаг Элтериш хаан түрэг улсыг байгуулахын тулд “…Табгачид хорин долоон удаа…, Киданд долоон удаа…, Огузад долоон удаа довтолсон бөгөөд тэр бүхэнд түүний зөвлөгч нь, цэргийн манлайлагч (удирдагч) нь цэцэн Тоньюукук байсан тухай егүүлж байна.

9. 50-62-р мөрний агуулгын өгүүлэмжийн утга санаа нэлээд олон янз байна. Юуны өмнө тэмдэглэхэд Түрэг улсыг байгуулан, төвхнүүлэхэд тэрбээр өөрийн оруулсан хувь нэмрийг дурсан санаж дүгнэн урнаар, гэхдээ цөөн хэдэн үгэнд багтаан өгүүлсэн байна. Тухайлбал, “…шөнө тайван унталгүй, өдөр (сэтгэл) амар суулгүй, улаан цусаа урсгаж, хар хелсөө асгаруулан хүч хөдөлмөрөө хаандаа өгөн зүтгэв. Урт (холын) довтолгоонд би л (тэднийг) илгээж… байв… гэсэн нь хөх Түрэг улсыг байгуулахын тулд санаа зовон зөвхөн амар тайван сууж чадаагүй гэсэн хэрэг биш манайхны хэлдгээр, борви бохис хийлгүй ажиллаж байснаа дурссан зүйл, энэ ажлын нэг нь урт холын тулаанд цэргийг зохион байгуулан явуулж байсан хэрэг юм. Үүнээс үзвэл тэр зөвхен дан ганц хаанд (өөрөөр хэлвэл Элтришид) мэргэн зевлөгчийн үүрэг гүйцэтгэж байсангүй бас, цэргийн гарамгай удирдагч, магадгүй тухайн үеийнхээ улс төрийн томоохон зүтгэлтэн байсныгаа дурссан хэрэг юм. Дараа дараагийн мөрт өгүүлсэн зүйлс нь мэргэн Тоньюукукыг ингэж дүгнэн үзэхэд хүргэж байна. Цааш нь түүний оролцоотойгоор байгуулсан Түрэг түмний нутагт “… (Тэнгэрийн ивээлээр) хуягт дайсан нэвтрүүлсэнгүй (ирүүлсэнгүй), (харийн) тамгатай морьдыг хатируулсангүй…” Түрэг түмэн сэтгэл амар амьдарч буй тухай өгүүлж байна. Үнэхээр ч түүхэн тодорхой нэгэн цагт Түрэг түмэн амар тайван амьдарч байсан бололтой юм. Күлтегиний бичээс “…Тэр цагт манай боолууд (өөсвээн) боолтой, (манай) шивэгчингүүд (өөсвээн) шивэгчинтэй байв…” гэж дурдаж байсан нь ингэж үзэхэд хүргэж байна. Түрэг түмнийг ийм жаргалтай байдалд хүргэхийг Элтериш хаан ухамсарлаагүй бол, түүнийг дагаад би тер улсаа эмхлэн байгуулахыг ухаараагүй бол эл улс минь эгэл түрэг түмэн минь үгүй болох байсан. Хаан минь энэ байдлыг ойлгосон учир, түүнийг дагаад би ухаарсан тул улс минь дахин улс болж, харьяат түмэн минь (дахин) хэвээр үлдэж чадсан юм гзж өгүүлж байна. Хэдийгээр энй бичээсийн төгсгөлд цэцэн Тоньюкук өөрийгөө өндөр настай болсон, хөгшин болсон гэж тэмдэглэсэн авч, нэг зүйлийг энд онцгойлон өгүүлсэн байна. “…Ямар ч газрын ард түмэн хаандаа (хүчин) зүтгэхгүй бол (түман олонд) түүнээс илүү гай зовлон гэж юу байх билээ. (Иймээс) би үүнийг л түрэгийн ард түмэнд (анхааруулан захиж) зориулан мэргэн Тоньюкук би тушаан бичүүлэв”.

Үүгээр хөшөөний бичээсийн үндсэн санаа нь төгсөж байна.

Эх түүхийн гайхамшиг нь сургамжиндаа байдаг гэдгийг гүн ухамсарласан тухайн үеийн бичгийн мэргэд орхон бичгээр боржин чулуунд өөрийн улсын түүхээ бичин хойч үеийнхэндээ гэрч болгон босгосон гэрэлт хөшөөнд түрэг улсыг улс шиг улс болгох, түрэг түмнийг хүн шиг хүн болгон амьдруулахын төлөе хаандаа хүч хөдөлмөрөө өгөн хэрхэн зүтгэж тэмцэж ирснийг голлон өгүүлдэг уламжлалтай байжээ. Тухайлбал, Күлтегиний бага бичээст “…Түрэг овог аймгуудыг нэгтгэн төр улсаа хэрхэн захирсныг би энд сийлүүлэн бичүүлэв. Та нарын зарим нь дахин төөрелдөн сарниузай гэж дахин (дахин) сануулан энд сийлүүлэв… Үүнийг үзээд мэдэгтүн!” гэж өгүүлсэн байдаг нь үүний тод гэрч буй заа!

Үүний нэг адил мэргэн Тоньюукук (хөх) түрэгийн хаант улсыг байгуулан төвхнүүлэх үйлст баатарлаг Элтериш хаандаа хүч өгөн явсанаа хожим дурсан өгүүлэхдээ хичнээн ч ухаантай баатарлаг хаан байсан над шиг ингэж зүтгэх юм бол (тухайн ард түмэнд) гай зовлон гэж үгүй юм гэсэн сургамжлан захиж буй нь өнөөдөр ч гэсэн үлгэр дууриалтай юм гэсэн бодолдоо хөтлөгдөн энэ өгүүллийг эрхэм танд өргөн барив. Болгоон соёрхоно уу?

Академич Гүнгэр овогт Лувсандоржийн Болд