Цогт хунтайжийн дуутын хадны бичээс

Төв аймгийн Дэлгэрхаан суманд орших Цогт тайжийн бичигт хадны 386 жил тохиож байна. Цогт тайж 1624 оны намар ан хийж яваад авга эгчийгээ санан бичсэн гэж түүхэнд тэмдэглэгдэн үлджээ.

Тус сумын төвөөс урагш 20-иод километр зайд орших Тарамцагийн уулсын шувтарга Хутаг хэмээх уулын өвөрт байдаг тэр хадыг нутгийн ард түмэн “Дуут” хад гэж нэрлэдэг. Ийнхүү нэрийдэх болсон нь түүнээс ширмэн тогоо шиг дуу авиа гардаг байна. Мөн гаднаа хар боловч дотроос нь цагаан саарал өнгө гарч ирдэг байгалийн нэгэн гайхамшигт тогтоц юм. Тиймээс Халхын тайж Цогтын бичээс нь хар самбар дээр цагаан шохойгоор бичсэн юм шиг тод харагддаг юм. Энэхүү бичээс нь хоёр хадан дээр бичигдсэн байдгийг уншигчиддаа хүргэе.

“Дуутын хар чулуу" –н дээрх Цогтын шүлгийг дунд сургуулийн уран зохиолын хичээлд үздэг тул бараг Монгол хүн бүр мэднэ. Гэвч Олз идэш олон ядагч хүмүүн… гэсэн бадгаас бусдыг заалгүй, шашны агуулгатай хэмээн орхиж ирсэн тул уг шүлгийг бүтнээр нь задлан шинжилж, бид чухам юу алдах шахсан бэ гэдгээ нэхэн нэг үзье.

Долоон бадаг уг шүлгийн утгын цөм хэсэг нь Цогт тайжийн Халуут эгчээ дурсан шүлэглэсэн хэсэг юм. Цогтын хамгийн дотнын эгч нь холын овогтноо бэрд гаран одоход угаас улс төрийн хувьд ганцаардалд орсон байсан Цогт бүр ч ганцаардан эгчийгээ ихэд үгүйлдэг байсан гэдэг. Автай сайн ханы ач Бахарай хошуучийн хүү Цоохор Цогтын ганцаардах болсон шалтгаан нь Манжуудын Монголыг эзлэх бодлогыг эсэргүүцэн тэмцсэн Цахарын Лэгдэн хааны тэмцлийг Ар Монголоос Цогт тайж бараг ганцаар дэмжин тусалж байсанд оршино. Ингээд чулуунд бичсэнээр "цагаан тахиа жилийн (1621 он) намрын эхэн сарын хорин нэгнээ Хангай ханы цэцэрлэгийн хойт ууланд авлан, хуягт халтраа унаад өндөр дээр гарч байхдаа зүүн зүг харан сэтгэлээ маш уярч Халуут авга эгчээ санаж ийн өгүүлээд уйллаа" хэмээсэн байна. Цогт тайж эгчээ үгүйлэн шүлэг зохиохдоо санаагаа шууд тоочсонгүй, гүн ухааны асар нарийн гаргалгаа хийж, яруу найргийн шат дарааллын зарчмаар хэлснийг тоймловол:

1-р бадаг

Дээр тэнгэр хааны аху (оршихуй гэсэн утгаар) хийгээд
Дэлхий дахь хан богдсын аху газар
Дээр дорын ялгал (буй) боловч
Жаргал, хайрлал хоёрын агаар нэгэн буй.

Буддизмын улааны талыг баримтлагч Цогт тайж энэ бадагтаа тэнгэрийн хаан, газрын Богд хоёрыг дээд, дунд тивд оршихоороо өөр боловч хайрлал хэмээх нэгэн чанарыг агуулдгаараа адил хэмээжээ. Бидний мөн чанар гэж хэрэглэдэг, англиар nature хэмээх ойлголтыг тухайн үед "агаар" гэсэн ганц үгээр илэрхийлдэг байсан нь хэл шинжлэлийн үүднээс сонин.

2-р бадаг

Агинистайн агуй дахь бодиства нар хийгээд
Алтан дэлхий дэх бодь сэтгэлтэн хоёрын
Ахуй газар ангид боловч
Асрах нигүүлсэхийн агаар нэгэн буй.

Хоёр өөр ертөнцөд суугч асрах сэтгэлтнийг энэ удаад нигvvлсэл –ийн агаар нэгтгэж байна. Ер нь буддизмд бурхан хэмээх дээд ойлголтоо хүнтэй зүйрлэж болдог, угаас Будда өөрөө хүн байсан, хэн ч гэгээрлийн замаар явбал Бурханы хутгийг олж болно хэмээн үздэг, өөрөөр хэлбэл "бурхан" нь хүмүүний өөрийнх нь дотор оршино хэмээдэг, хүмүүнлэг шашин билээ. Харин Христийн сургаалд Ертөнцийн эзэн бол хүнтэй яагаад ч харьцуулагдашгүй, бүхнийг бүтээсэн, бүхнээс ангид, дээр оршигч бөлгөө.

3-р бадаг

Энд Хан Богдсын сайн түшмэл хийгээд
Эргүүлэгч эрлэг хааны их ноёд хоёрын
Ёс өнгө өөр боловч
Зөв бурууг ялгахын агаар нэгэн буй.

Энэ удаад дунд тив дэх шударга түшмэдийг доод тив дэх эрлэгийн ноёдтой зүйрлэж, зөв бурууг ялгах буюу шударгуу сэтгэлийн агаар нэгэн байгааг үзүүлжээ. Ёс (yosu), Зөв (job) гэсэн хоёр үг толгой холбож байгаа нь Монгол бичигт j гийгүүлэгчийг этгэргүй бичдэг байсны ул мөр агаад угаас энэ хоёр авиаг солин хэрэглэх нь зарим Монгол аялгуунд одоо ч бий.

Ийнхүү эхний гурван бадагт "жаргал, хайрлал", "асрал, нигүүлсэл", "зөв бурууг ялгахуй" гэсэн дан сайн сайхан үйлээр агаар нэгэн явдалтныг өгүүлсэн бол сайн муу, сайхан муу ээлжлэн байдаг хорвоогийн ёсыг баримтлан 4, 5-р бадагтаа ийн өгүүлжээ.

Олз идэш олон ядагч хүмүүн хийгээд
Уул модонд явагч араатан хоёрын
Аху бие ангид боловч
Алан идэхийн агаар нэгэн буй.
Хол ойроос хулгай хийгч хүн хийгээд
Хотыг эргэн гэтэгч чоно хоёрын
Илт бие дүр өөр боловч
Идэхийг хүсэх сэтгэлийн агаар нэгэн буй.

Сайн үйлээрээ Бурхан, бодистватай ч адил байж чадах хүн гээчийг нөгөө талаас нь харвал алан идэх, олз хайх шунал, өлөн ховдог сэтгэлээрээ адгуусан амьтан, чонотой ч агаар нэгэн байдаг аж. Дээр тэнгэрийн хаанаас эхлээд өлөн чоныг хүртэлх сайн муу бүхий л чанар гагц хүнд байдаг ажгуу. Эхний таван бадагт ийнхүү хэлбэр-агуулгын философиор дамжуулан сайн муу юмын мөн чанарыг дээрээс доош нь уруудуулан өгүүлсэн нь 6-р бадгийг хэлэх урьдчилсан нөхцөлийг бүрдүүлсэн хэрэг. Ингээд хайрт эгчээ санасан Цогт тайж

Онон мөрөнд ахуй Халуут эгч минь хийгээд
Орхон Туулд агч өвчит бид хоёр
Халх Онигуудын газар хол боловч
Хайрлан саналцахын агаар нэгэн буй за.

Автомашин, агаарын тээвэр өндөр хөгжсөн өнөө үед хүртэл хоёр гүрний хооронд амрагууд учирч чадахгүй, үр хүүхдүүд нулимстай нүдээр эцэг эхээ хүлээн, хэзээ ирэхийг нь ч хэлж мэдэхгүй байхад 17-р зуунд харь овгийн хүнтэй суугаад явсан эгчтэйгээ дахин уулзана гэдэг бараг бүтэшгүй зүйл. Гэвч найрагчийн гэгээн сэтгэлээр хагацахуйн хар зовлонг нимгэлэн сэтгэж, хэдий бид харь хол суув чиг нэг нэгнээ ижилхэн санаж байгаа нь адил шүү хэмээн хэлж чадаж байгаа нь гайхамшигтай. Бас гунигтай. Энэ гэгээн, гэгэлгэн сэтгэлийг эхний таван бадагт өгүүлсэн харахад өөр атлаа мөн чанар нь ижилхэн зүйлс гүн ухааны талаас нь бататган өгнө. Нэгэнт уулзахгүй нь бараг тодорхой тул хайрт эгчдээ зориулан сүүлчийн 7-р бадагт ийн өгүүлнэ.

Энэ биендээн эс золголцвоос
Эгүүнээс хойш төрөл тутамдаан
Эх нь гагц хүүхнээн хайрлах мэт
Элдэв үйлээр туслалцах болтугай.

17-р зууны Монгол найрагчийн ертөнц юутай гэгээн буй? Эх нь гагц хүүхнээн хайрлах мэт… Ямар сайхан зүйрлэл вэ? (Хүүхэн гэдэг нь өнөөгийн бидний хэрэглэдэг утга бус, хүүхэд гэсэн үг. Уг нь, хүүхэн гэдэг нь эр эм ялгалгүй ганц тоо, хүүхэд гэвэл олон тоот хэлбэр нь юм. Сайд гэвэл "сайн"-ы олон тоо байсны адил энэ үг буруу хэвшсэнийг Цогтын хад гэрчилнэ)

Хэл шинжлэл, утга зохиол, Монгол гүн ухааны гайхамшигт дурсгал, нэрт Монгол судлаачдын дүгнэснээр "ном бичгийн хэлийг олсон ардын дууг санагдуулам" (Б.Я. Владимирцов), "хээр талын анхилуун үнэр" шингэсэн (А.Н. Веселовский), "алс бодлоготны зөөлөн сэтгэлийн уярангуй байдал тодорхой бөгөөд Бүддийн шажинтны хамаг амьтныг нигүүлсэн ивээхийн бясалгалт сэтгэгдэл гүнзгий" (Ж. Төмөрцэрэн) энэ сайхан найраг Дуутын хар чулуутайгаа хамт, нүүдэлчдийн чулуун ном хэвээрээ, тал сайхан нутагтаа үүрд залрах болтугай.

Нутаг ус, ах дүүсээ санан харьд суугаа та ч бас гэртээ мөдхөн харьж, орхиод гарсан хамгийн дотно түүнийгээ "эх нь гагц хүүхнээн хайрлах мэт" тэврэн энхрийлэх болтугай.