(Аав, ээжүүд ураг төрлөө зөв нэрлэж дуудвал таны хүүхдүүд ч бага наснаасаа энэ бүхнийг мэддэг ойлгодог хэрэглэдэг болно. Иймээс эцэг эхчүүддээ уншуулахаар 1988 оны Сурган хүмүүжүүлэх сэтгүүлийн ӨВ булангаас МУИС-ийн багш Х.Нямбуу, Б.Сарантуяа нарын бичсэн Хүний эш үндсийн тухай нийтлэлийг хуулбарлаж орууллаа.)
Төв аймгийн Алтанбулаг, Аргалант, Баянхангай сумдын зааг нутагт Улаанбаатараас баруун тийш 80 километрт оршдог. Баруун өмнөөс зүүн хойшоо чиглэлтэй сунаж тогтсон. Дунджаар 1500-1700 метр өндөр. Хамгийн өндөр цэг нь Хөшөөт уул бөгөөд 1842 метр. Хамгийн нам цэг нь 1190 метр өндөр Тариатын булаг. Хэнтийн нурууны баруун өмнөд салбар уул юм. Баян, Эхэн-Ус, Алтганат, Мойлт, Уртын ам, Шувуун ам зэрэг газруудаар 10 гаруй цэнгэг уст горхитой.
Цэлгэр хотын гудамжаар намс намс алхлах, дээлээ аятайхан хөөрөгдөж бүсэлсэн, нилээн хал үзэж хашир суусан гэмээр өвгөн надад нэг л дотно санагдаж өөрийн эрхгүй түүний зүг намайг хөтөллөө. Өвгөний мэнд усыг мэдэж танилцахад шинэ үеийн “зантай” хөгшчүүл лав биш гэдгийг би мэдэв…
Дулдуйтын Равжаа буюу Ноён хутагт Данзанравжаа нь Сайшаалт ерөөлт хааны 8-р он буюу Харагчин гахай жил (1803 онд) Түшээт хан аймгийн Мэргэн вангийн хошууны нутагт (одоогийн Дорноговь аймаг) мэндэлжээ. Төрсөн газрыг нь товч намтарт бичихдээ: “Дулаан харын баруун өмнө, Нарийн хараас эгц өмнө, Дэнгийн худгийн хойно Шувуун хэмээх өчүүхэн шандын дэргэд ажээ”. Энэ нь одоогийн Өргөн, Улаанбадрах, Хөвсгөл сумын зааг бөгөөд зохиолчын мэндэлсний 185 жилийн ойд зориулан дурсгалын багана босгожээ. Бага балчир наснаасаа ядуу зүдүү, өнчрөл хагацлын зовлонг амсаж эцгээ дагаж гуйлга гуйж, хар овоохойд хоноглож шар нар, бор хоногийг өнгөрөөж явжээ.
Арван баядын хошууны хувилгаан Түвшингийн Түвдэндовдонгийн тухай одоогийн Хяргас сумын ард олны дунд ийм нэгэн домог олон оны туршид яригдсаар иржээ.
Улаанбаатар хотоос өмнө зүгт 43 километр зайд орших Төв аймгийн Зуунмод хотын төвөөс зүүн хойш 8 километрт Зуунмодны амны эхэнд Ачит дүйнхорын булаг хэмээх энгэр газар Манзуширын хийдийн туурь оршино. Далайн төвшнөөс дээш 1800 метр өндөрт шинэсэн ойн дунд байдаг. Манзушир хийдийн анхны сүмийг Манзушир ламтны анхдугаар дүрийн хувилгаан Лувсанжамбалданзан удирдан 1733 онд Богдхан уулын энгэрт бариулснаар Манзуширын хийдийн суурь тавигджээ. XYIII зууны сүүлчээр цогчин дуганыг байгуулж, өмнө талд нь Богд уулнаас ус татаж, хиймэл нуур үүсгэжээ.
С.Чимэдцэрэн нь 16-р жарны бар жилийн зуны дунд сарын 15-нд Сайн Ноён Хан аймгийн Далай вангийн хошуу одоогийн Архангай аймгийн Тариат сумын нутагт 1912-06-10нд ард Санжавын 3-р хүү болон төржээ.1916 онд Засагт хан аймгийн Нөмрөг хошууны ноён гүн Загдсамбарын дүү Ялгуусан хутагт Дамбийням нь бусдад хөнөөгдсөн тул хутагтын хойт дүрийг тодруулах Дээрхийн гэгээний лүндэн буусан энэ үед Санжавын Чимэдцэрэн хүүг Ар халхын алтан мөнгөн тамгат Ялгуусан хутагтын хойт дүр мөн хэмээн 1916 оны намрын эхэн сард одоогийн Завхан аймгийн Идэр сумын нутагт орших Ялгуусан хутагтын хийдэд хутагтын сэнтийд залсан байна.
Монголын Үндэсний худалдаа аж үйлдвэрийн тэнхимээс 2011 онд аймаг бүрээс орон нутгийн онцлог, түүх соёл, байгалийн өвөрмөц дурсгалын хэв шинжийг агуулсан ДОЛООН гайхамшигийг тодруулахаар аймгийн төр, захиргааны байгууллагуудаас санал авч 21 аймаг тус бүрийн “Долоон гайхамшиг”-ийг тодруулж, аялал жуулчлалын шинэ бүтээгдэхүүн, шинэлэг маршрут /зам/-ыг нээсэн билээ. Бид дэлхий дахины долоон гайхамшгийг мэддэг мөртлөө монгол орон төдийгүй аймаг тус бүрт түүх соёл, байгалийн өвөрмөц хэв шинжийг хадгалсан гайхамшигт дурсгалт газар байдгийг тэр бүр ач холбогдол өгч сурталчилан гаргаж ирдэггүй.
